Karaoli & Dimitriou Ton Kiprion 36 | Thessaloniki
- Αυτή η εκδήλωση έχει τελειώσει.
Δέκα πτυχές της σύμβασης της Λοζάνης του 1923 σχετικά με την ανταλλαγή Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών
19 Φεβρουαρίου 5:00 μμ - 30 Μαρτίου 9:00 μμ
Μέσα από το έργο δύο προσκεκλημένων εικονογράφων – του Δημήτρη Καμένου από την Ελλάδα και της Esra Yılmaz από την Τουρκία – αυτή η διαδικτυακή έκθεση στοχεύει να φέρει στο προσκήνιο δέκα πτυχές της Σύμβασης της Λωζάνης του 1923 σχετικά με την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Αν και ορισμένες από αυτές τις πτυχές είναι καλύτερα ή λιγότερο γνωστές από άλλες, είχαν άμεσο αντίκτυπο στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων και επηρέασαν την εξέλιξη του διεθνούς δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου.
Esra Yılmaz Η Esra Yılmaz είναι γραφίστρια και εικονογράφος από την Τουρκία, που ζει στη Σμύρνη τα τελευταία δέκα χρόνια. Μέσα από τα χρώματα και φόρμες, η τέχνη της στοχεύει στη δημιουργία μοναδικών εικαστικών αφηγήσεων. Για τη συγκεκριμένη παράλληλη δράση της theBasketGallery, άντλησε έμπνευση από ιστορικές φωτογραφίες και αρχεία καθώς και από σύγχρονες πηγές που σχετίζονται με τις έννοιες της ταυτότητας και του ανήκειν. Όπως είπε και η ίδια, «παρά την πρόοδο στα ανθρώπινα δικαιώματα, το γεγονός ότι τόσο πολλοί άνθρωποι αναγκάζονται να μεταναστεύουν υπογραμμίζει την πολυπλοκότητα και τη σημασία των μεμονωμένων ανθρώπινων ιστοριών. Είναι η κατάσταση αυτών των ανθρώπων που διαμόρφωσε την αναζήτησή μου για βάθος και νόημα στο έργο μου, συμπεριλαμβανομένου και του παρόντος πρότζεκτ».(www.instagram.com/esrayilmzzzz/)
Ο Δημήτρης Καμένος είναι συγγραφέας και εικονογράφος από την Ελλάδα. Είναι απόφοιτος της Ελληνικής Φιλολογίας και του Ιστορικού. Κείμενα και εικονογραφήσεις του άρχισαν να εμφανίζονται σε διάφορες εφημερίδες, τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 2000. Στραμμένος, πλέον, στα κόμικς γράφει και σχεδιάζει την σειρά εναλλακτικής ιστορίας «World War Sapiens» και το σατιρικό κόμικ «Ένα αρκούδι μετράει τ’ άστρα» που δημοσιεύεται στην «Εφημερίδα των Συντακτών». Ο ίδιος έχει επίσης δημοσιεύσει το «Μεφίστο», μια παρωδία του «Φάουστ» του Γκαίτε. Για το συγκεκριμένο πρότζεκτ theBasketGallery, δανείστηκε το στυλ παλιών γελοιογραφιών από τη δεκαετία του 1920, δίνοντας στον θεατή την αίσθηση της εποχής. Όπως είπε και ο ίδιος, «αυτό αποδείχθηκε πρόκληση μιας και έπρεπε να σταθώ στο ύψος δημιουργών με μεγάλες καλλιτεχνικές δεξιότητες και Ακαδημαϊκή εκπαίδευση. Ταυτόχρονα προσπάθησα να αποφύγω κάποιες στερεοτυπικές απεικονίσεις που αποτελούσαν σημαντικό μέρος του οπτικού τους λεξιλογίου, αλλά σήμερα είναι ξεπερασμένες. Το να κινηθώ σε αυτούς τους δύο άξονες ήταν δύσκολο αλλά και διασκεδαστικό!».(www.instagram.com/megalo_kolpo)
1.Τι σήμαινε για τους εμπλεκόμενους; 
Δημήτρης ΚαμένοςΌλοι οι Έλληνες και οι Τούρκοι που επρόκειτο να εγκαταλείψουν την Τουρκία και την Ελλάδα αντίστοιχα θα έχαναν επίσημα την τρέχουσα υπηκοότητά τους και θα έπαιρναν την υπηκοότητα της χώρας επανεγκατάστασης. Θα τους αφαιρούνταν επίσης κάθε δικαίωμα να επιστρέψουν -ακόμα και για προσωρινή επίσκεψη-στο σημείο προέλευσής τους, είτε στην Ελλάδα είτε στην Τουρκία, εκτός και αν έπαιρναν ειδική άδεια από την κυβέρνηση της αντίστοιχης χώρας. Οι περιουσίες και τα υπάρχοντά τους ήταν επίσης προς ανταλλαγή, παρ’ όλο που καμία ομάδα δεν είχε επίσημη εκπροσώπηση σε κάποια από τις δύο χώρες. Ορισμένοι από εκείνους τους Έλληνες και Τούρκους ήταν βετεράνοι, έχοντας πολεμήσει για λογαριασμό της χώρας που τώρα διέταζε την απέλασή τους.
2. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ισμέτ Πασάς 
Esra YılmazΤο πρώτο επίσημο αίτημα για ανταλλαγή πληθυσμών περιέχονταν σε επιστολή που ο Έλληνας πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος, που είχε αυτοεξοριστεί τότε εκτός Ελλάδας, έστειλε στην Κοινότητα των Εθνών. Το γράμμα είχε ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1922. Με ένα εκατομμύριο Έλληνες Ορθόδοξους να έχουν ήδη εγκαταλείψει την Τουρκία και να ζητούν καταφύγιο σε Ελληνικό έδαφος, ο Βενιζέλος αναγκάστηκε να αναζητήσει μια ρεαλιστική λύση στο αδιέξοδο η οποία θα δίνονταν με τη μορφή ενός νόμιμου (de jure) διακανονισμού. Στη συνέχεια ανέλαβε επικεφαλής της Ελληνικής αντιπροσωπείας στη Λοζάνη και διαπραγματεύτηκε τους όρους μιας συμφωνίας μεταξύ των δύο δυνάμεων. Από Τουρκικής πλευράς, η Συνθήκη Ειρήνης και η Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών υπογράφηκε από τον Ισμέτ Πασά, ο οποίος αργότερα πήρε το επώνυμο Ινονού (İnönü). Ο Ισμέτ Πασάς, δεξί χέρι και παλιός συμπολεμιστής του Μουσταφά Κεμάλ Αττατούρκ είχε αναλάβει καθήκοντα βασικού διαπραγματευτή στην Τουρκική αντιπροσωπεία, έχοντας στόχο την αντικατάσταση της συνθήκη των Σεβρών με μια νέα. Ο μελλοντικός Τούρκος πρωθυπουργός και πρόεδρος ήταν γνωστός για την σχετικά άκαμπτη στάση του προς ορισμένους διαπραγματευτές. Όταν ο Βρετανός υπουργός εξωτερικών λόρδος Κέρζον επρόκειτο να μιλήσει, ο Ινονού έκλεινε αμέσως το βοήθημα ακοής του.
3. Φρίντιοφ Νάνσεν 
Δημήτρης ΚαμένοςΟ Φρίντιοφ Βέντελ-Ιάλσπεργκ Νάνσεν (1861-1930) ήταν η κινητήριος δύναμη πίσω από την υπογραφή της συνθήκης. Ο Νάνσεν, ένας Νορβηγός εξερευνητής, επιστήμονας, πολιτικός της δεξιάς και διπλωμάτης που εκείνο τον καιρό υπηρετούσε ως Ύπατος Αρμοστής για τους Πρόσφυγες στην Κοινωνία των Εθνών, επέβλεψε την ανταλλαγή έχοντας υπόψιν τα συμφέροντα της Ελλάδας, της Τουρκίας και τον Μεγάλων Δυνάμεων που εμπλέκονταν. Ο Νάνσεν, που παραδεχόταν ότι οι δυσκολίες ήταν τεράστιες μιας και πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι έπρεπε να αντιμετωπίσουν μεγάλες αντιξοότητες «με το να ξεριζωθούν από τις εστίες τους και να μεταφερθούν σε μια ξένη χώρα», ήταν ωστόσο πεπεισμένος ότι η λύση που δίνονταν ήταν η σωστή και εξυπηρετούσε το κοινό καλό. Για τη συνεισφορά του στην επίλυση του κρίσιμου αυτού ζητήματος και για άλλα μέτρα υπέρ των προσφύγων που προώθησε παγκοσμίως, ο Νάνσεν έλαβε το βραβείο Νόμπελ. Το Ελληνικό Κράτος έχει επίσης δείξει την ευγνωμοσύνη στον Νάνσεν δίνοντας το όνομα σε μια οδό στον Υμηττό και στήνοντας τον αδριάντα του στην σύγκλιση των οδών Ριζάρη και Βασιλέως Κωνσταντίνου στην Αθήνα.
4. Εξαιρέσεις 
Esra YılmazΟι διαπραγματεύσεις στην Λοζάνη ήταν σκληρές, με κάθε πλευρά να επιχειρεί να πετύχει καλύτερους όρους για τους πληθυσμούς που βρίσκονταν υπό την αιγίδα της. Σύμφωνα με το άρθρο νούμερο 3 της Συνθήκης, ένα τμήμα (περί τις 100.000) Ελλήνων Ορθοδόξων Χριστιανών που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη, όπως επίσης και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου εξαιρούνταν από τη συνθήκη. Το ίδιο θα ίσχυε και για άλλες 100.000, αυτή τη φορά Μουσουλμάνους, που θα παρέμεναν στις εστίες τους στην Δυτική Θράκη. Στο αίτημα της Μεικτής Επιτροπής για γνωμοδότηση, το τότε Μόνιμο Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης στη Χάγη απάντησε πως « [for] «Έλληνες κατοίκους της Κωνσταντινούπολης» [προκειμένου] [to] να θεωρηθούν ως «εγκατεστημένοι» σύμφωνα με τους όρους της Σύμβασης και να εξαιρεθούν από την υποχρεωτική ανταλλαγή, πρέπει να κατοικούν εντός των ορίων της Νομαρχίας της πόλης της Κωνσταντινούπολης, όπως ορίζεται από τον νόμο του 1912, να έχουν φτάσει εκεί, ανεξαρτήτως προελεύσεως, σε κάποια ημερομηνία πριν από την 30η Οκτωβρίου 1918, και να είχαν, πριν από αυτή την ημερομηνία, την πρόθεση να καταλύσουν εκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα.
5. Ποιος ήταν τί; 
Δημήτρης ΚαμένοςΤο ζήτημα του ποιός ήταν Έλληνας και ποιός Τούρκος (ή π.χ. Αλβανός) προέκυπτε συνεχώς κατά τη διάρκεια της συνόδου. Το Οθωμανικό Κράτος υπήρξε μια τεράστια αυτοκρατορία που φερόταν στους υπηκόους της ανάλογα με τη θρησκεία τους, μιας και το σύστημα των «μιλλέτ» κατένειμε τους πολίτες σε διακριτές θρησκευτικές/διοικητικές ομάδες. Έτσι, κάποιοι πληθυσμοί τελούσαν υπό καθεστώς πολιτισμικής, γλωσσικής και εθνικής ασάφειας. Οι απεσταλμένοι στη Λοζάνη διατήρησαν τη θρησκεία ως αποφασιστικό κριτήριο βάσει του οποίου θα προσδιορίζονταν η εθνότητα, θεωρώντας όλους τους Έλληνες Ορθόδοξους Χριστιανούς ως Έλληνες και όλους του Μουσουλμάνους ως Τούρκους. Ως αποτέλεσμα, πολλοί Έλληνες Μουσουλμάνοι, όπως εκείνοι που προέρχονταν από την Ελληνική Μακεδονία («Βαλαχάδες») αναγκάστηκαν να αναχωρήσουν για την Τουρκία παρόλο που μιλούσαν λίγα ή καθόλου Τουρκικά και πολλοί Τούρκοι Χριστιανοί από την Βορειοανατολική Ανατολία και την Καππαδοκία θεωρήθηκαν Έλληνες ενώ μιλούσαν πολύ λίγα ή καθόλου Ελληνικά. Το ίδιο συνέβη με πολλές ομάδες Ελληνορθόδοξων Αρμενίων και Μουσουλμάνων Ρομά που εξαναγκάστηκαν να φύγουν για την Ελλάδα και την Τουρκία αντίστοιχα. Οριακές περιπτώσεις και περίπλοκες ταυτότητες δεν είχα θέση στη συμφωνία.
6. Μια Μεικτή Επιτροπή 
Esra YılmazΗ Σύμβαση της Λοζάνης προέβλεπε επίσης την δημιουργία μιας Μεικτής Επιτροπής, αποτελούμενης από τέσσερις Έλληνες, τέσσερις Τούρκους και τρία ουδέτερα μέλη. Το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών επρόκειτο να επιλέξει τα ουδέτερα μέλη από πολίτες που οι χώρες τους δεν είχαν πάρει μέρος στον Α’ Παγκόσμιο. Καθήκον της Επιτροπής ήταν να επιβλέψει την εφαρμογή της ανταλλαγής τόσο των ανθρώπων όσο και των περιουσιών τους. Το σύνολο των Ελλήνων που κατέφυγαν στην Ελλάδα ήταν κατά πάσα πιθανότητα 1,2 εκατομμύρια, με τον κύριο όγκο τους να μετακινείται το 1922, προτού υπογραφεί η Σύμβαση. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Μεικτής Επιτροπής που συστάθηκε για να επιβλέπει τις μετακινήσεις, οι Έλληνες που μεταφέρθηκαν μετά το 1923 έφταναν τους 189.916, ενώ ο αριθμός των Μουσουλμάνων που μεταφέρθηκαν στην Τουρκία ήταν 355.635.
7. Ανταλλάσσοντας αγαθά μαζί με τους πολίτες 
Δημήτρης ΚαμένοςΗ Σύμβαση είχε στις προθέσεις της να προστατεύσει τα υλικά αγαθά εκείνων που επρόκειτο να γίνουν αντικείμενο ανταλλαγής. Οι εμπλεκόμενοι μπορούσαν να συγκεντρώσουν και να πάρουν μαζί τους τα κινητά τους περιουσιακά στοιχεία ή, στην περίπτωση των ακινήτων και των κτημάτων, να τα καταγράψουν στα αρχεία των κυβερνήσεων της χώρας όπου είχαν γεννηθεί. Κάθε ακίνητο αγαθό επρόκειτο να κατασχεθεί και να ρευστοποιηθεί από το Κράτος στο οποίο βρίσκονταν. Δόθηκε η υπόσχεση πως οι πρόσφυγες θα αποζημιώνονταν για τις περιουσίες που άφηναν πίσω με νέα αγαθά, ίσης αξίας. Αυτό διενεργήθηκε σε μεγάλη κλίμακα: Το σύνολο όλων των Ελληνικών περιουσιών υπολογίστηκε σε σχέση με εκείνο όλων των Τουρκικών και η διαφορά καταβλήθηκε υπέρ του κράτους του οποίου οι πολίτες είχαν χάσει τα περισσότερα. Στο τέλος, κάθε χώρα θεσμοθέτησε ένα περίπλοκο σύστημα νόμων και διατάξεων σε μια προσπάθεια να αποζημιώσει πλήρως κάθε ένα από τα εμπλεκόμενα πρόσωπα. Ήταν ένας Ηράκλειος Άθλος με περιορισμένη επιτυχία. Πολλοί άνθρωποι βρήκαν τα σπίτια που επρόκειτο να εγκατασταθούν κατεστραμμένα ή λεηλατημένα. Επιπλέον, οι εκτοπισμένοι κατελάμβαναν βιαστικά κτίρια που δεν είχαν ακόμα καταγραφεί, εμποδίζοντας τις κυβερνήσεις από το να πραγματοποιήσουν νόμιμες κατασχέσεις. Στην πραγματική ζωή τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά όσο ήταν στα χαρτιά.
8. Κράτη εναντίον λαών 
Esra YılmazΜπορεί να ειπωθεί με ασφάλεια πως, δεδομένης της ιστορικής συγκυρίας, όλες οι πλευρές επωφελούνταν από την διμερή αυτή συνθήκη. Η νεότευκτη Τουρκική Δημοκρατία, που επιχειρούσε να σφυρηλατήσει ένα ενιαίο έθνος-κράτος με βάση την παλιά Οθωμανική Αυτοκρατορία εξασφάλιζε ότι ο Ελληνορθόδοξος πληθυσμό που εγκατέλειψε τη χώρα μετά την Ελληνική ήττα δεν θα επέστρεφε, ένα καθεστώς που επικυρώνονταν βάσει διεθνούς δικαίου. Επιπλέον, ένας αξιοσημείωτος αριθμός Τούρκων Μουσουλμάνων έσπευδε να εγκατασταθεί στις περιοχές που είχαν εκκενωθεί από τους Έλληνες. Κατά τον ίδιο τρόπο η Ελλάδα εξασφάλιζε ότι οι λίγοι Έλληνες που είχαν μείνει πίσω θα άφηναν την Τουρκία με ασφάλεια. Το Ελληνικό Κράτος, που εκείνη την εποχή ήταν αντιμέτωπο με μια ανθρωπιστική κρίση μπορούσε να διανέμει νόμιμα Τουρκικές ιδιοκτησίες στους άκληρους Έλληνες που κατέφταναν από την Τουρκία. Εξασφάλιζε επίσης ότι νέοι έποικοι θα ήταν διαθέσιμοι να καλλιεργήσουν τις γαίες που είχαν αποκτηθεί κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, αλλά και να συνεισφέρουν σε μεγαλύτερη εθνική ομοιογένεια εντός των νέων Ελληνικών συνόρων. Όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις που επέβλεπαν την διάσκεψη χαιρέτισαν την ανταλλαγή των πληθυσμών ως μια νέα ευκαιρία για σταθερότητα και ειρήνη στα Νότια Βαλκάνια και το Αιγαίο. Εις βάρος, φυσικά, των πληθυσμών που ζούσαν τον βίαιο ξεριζωμό.
9. Ναζιστικός Τύπος 
Δημήτρης ΚαμένοςΠολλοί Γερμανοί εθνικιστές φοβούνταν ότι η Ελληνοτουρκική ανταλλαγή θα αποτελούσε κακό προηγούμενο για τις Γερμανικές μειονότητες της κεντρικής Ευρώπης. Ωστόσο, ο φιλοναζιστικός τύπος της εποχής έσπευσε να την χαιρετήσει. Σύμφωνα με τις εφημερίδες των Ναζί και τους συγγραφείς του Τρίτου Ράιχ που ακολούθησαν, η ανταλλαγή ήταν μια δραστική λύση για το μειονοτικό πρόβλημα και στις δύο όχθες του Αιγαίου και θα έφερνε «αρμονία» μεταξύ των πληθυσμών. Μια επισκόπηση των αναγκαστικών μετακινήσεων πληθυσμών κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα και στην εποχή μας δείχνει ότι ο αναγκαστικός εκτοπισμός καλύπτει μια σειρά πρακτικών όπως η εκκένωση, απομάκρυνση, απέλαση ή εξορία πληθυσμών και ατόμων, αλλά και η ανταλλαγή πληθυσμών, η εθνοκάθαρση και ακόμα και η γενοκτονία.
10. Το σύγχρονο Διεθνές Δίκαιο 
Esra YılmazΗ αντίληψη που έχουμε για τις ανταλλαγές πληθυσμών έχει αλλάξει πολύ από το 1923. Μετά την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 1948, τέτοιες πρακτικές θεωρούνται παράβαση του Διεθνούς Δικαίου και βρίσκονται επίσημα στο περιθώριο. Στην πραγματικότητα, «η απέλαση ή η βίαιη μεταφορά ενός πληθυσμού» περιγράφεται ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας στο Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου της Ρώμης. Οι απόψεις των νομικών και η στάση της κοινής γνώμης απέναντι στο θέμα άλλαξαν δραματικά μετά τη Δίκη της Νυρεμβέργης όπου καταδικάστηκε η πρακτική του εκτοπισμού των πληθυσμών από τους Ναζί. Στη βάση αυτής της συναίνεσης βρίσκεται η σύγχρονη τάση να αποδίδονται περισσότερα δικαιώματα στους πολίτες παρά στα κράτη. Οι Κυβερνήσεις δεν μπορούν να συνάψουν συμφωνίες που παραβιάζουν τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών τους. Δυστυχώς, το πρόβλημα του αναγκαστικού εκτοπισμού παραμένει, μιας και το 2023 είδαμε μια δραματική αύξηση σε πρόσφυγες και εσωτερικά εκτοπισμένα άτομα παγκοσμίως.
Previous
Next